ΠΑΣΟΚ, το κόμμα – φαινόμενο που άλλαξε την Ελλάδα έγινε 50 χρόνων: H άνοδος, η πτώση και το άδηλο αύριο

Ένα αφιέρωμα στο ΠΑΣΟΚ που γίνεται σήμερα 50 ετών, όπως και η Μεταπολίτευση – Από τη Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη στον θρίαμβο του 1981 και στην ντροπιαστική κατάρρευση του 2015 – Άγνωστες ιστορίες με τον Ανδρέα

Πενήντα χρόνια ζωής κλείνει σήμερα το ΠΑΣΟΚ, που ιδρύθηκε από τον Ανδρέα Παπανδρέου στις 3 Σεπτεμβρίου, στο σημερινό ξενοδοχείο Capital, στο Σύνταγμα. Tον Αύγουστο του 1974 -λίγες ημέρες μετά την κατάρρευση της δικτατορίας- ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε επιστρέψει στην Ελλάδα από την εξορία.

Παρά την άρνηση του τότε υπουργού Δημόσιας Τάξης και πρώην ηγετικού στελέχους του ΙΔΕΑ στρατηγού Σόλωνα Γκίζα για τη λήψη μέτρων ασφαλείας κατά την άφιξη του Ανδρέα Παπανδρέου στο παλιό αεροδρόμιο του Ελληνικού, χιλιάδες Αθηναίοι και στελέχη του Αντιδικτατορικού αγώνα τον υποδέχτηκαν συνοδεύοντας τον μέχρι την κατοικία του στο Καστρί.

Η διακήρυξη του ΠΑΣΟΚ

Στις 3 Σεπτεμβρίου 1974, ο Ανδρέας Παπανδρέου ανακοίνωσε την ίδρυση του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος. Σύμφωνα με την ιδρυτική Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη, σκοπός της δράσης του ΠΑ.ΣΟ.Κ. είναι να επιφέρει στη χώρα: εθνική ανεξαρτησία, λαϊκή κυριαρχία, κοινωνική απελευθέρωση και δημοκρατική διαδικασία. Με το εν λόγω όραμα, το ΠΑΣΟΚ άρχισε να κατακτά την πολιτική σκηνή από τα πρώτα του βήματα.

Από τα πρώτα του λόγια δείχνει ότι είναι έτοιμος για το μεγάλο βήμα στην πολιτική του καριέρα. Την ίδρυση ενός δικού του κόμματος με στόχο να διεκδικήσει την εξουσία.

Σε εκείνη την ασταθή πολιτική ατμόσφαιρα ο γιος του «Γέρου της Δημοκρατίας» αρνήθηκε να κληρονομήσει την Ένωση Κέντρου και ξεκίνησε ένα νέο ριζοσπαστικό κίνημα που προέτασσε το αίτημα του σοσιαλισμού. Το εγχείρημα του βρήκε αντιστάσεις από το περιβάλλον του. Θεωρούσαν ότι ήταν «τρελό» να προτιμήσει να φτιάξει ένα καινούργιο κόμμα από το να «κληρονομήσει» ένα έτοιμο που δεν θα τον δυσκολεύει να πάρει την εξουσία. 

H τελική επεξεργασία της διακήρυξης που έγινε το μεσημέρι της 2ας Σεπτεμβρίου 1974 στην τραπεζαρία του σπιτιού του Ανδρέα Παπανδρέου στο Καστρί. Οι εισηγήσεις ήταν πολλές για το όνομα. Κάποιοι έκαναν λόγο για Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και άλλοι πρότειναν Εργατικό Κόμμα. Ορισμένοι υποστήριξαν την πρόταση Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα για την Αναγέννηση της Ελλάδας (ΠΑΣΟΚΑΕ). Αλλά υπήρξαν αντιρρήσεις καθώς κάποια στελέχη εξέφρασαν την άποψη ότι η λέξη «Αναγέννηση» παραπέμπει στη χούντα.

Τελικά, η πρώτη δήλωση του λογότυπου του ΠΑΣΟΚ στον Άρειο Πάγο ανέφερε «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα». Ο Παπανδρέου θα ζητήσει να τροποποιηθεί σε «Κίνημα» δύο ημέρες αργότερα, με διορθωτική δήλωση. Τις πρώτες ημέρες το νέο κόμμα θα αναφέρεται στις εφημερίδες ως ΠΣΚ. 

Στη συνέντευξη τύπου της 3ης Σεπτεμβρίου ο Ανδρέας Παπανδρέου δήλωσε πως «βασικός κυριαρχικός στόχος του Κινήματος είναι η δημιουργία πολιτείας απαλλαγμένης από ξένο έλεγχο ή επεμβάσεις πολιτείας απαλλαγμένης από έλεγχο ή επιρροή της οικονομικής ολιγαρχίας.

Η ίδρυση του κόμματος έγινε σε μια περίοδο έντονης πολιτικής αναταραχής, καθώς η χώρα προσπαθούσε να επουλώσει τις πληγές της δικτατορίας και της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο. Το ΠΑΣΟΚ πρότεινε μια νέα, ριζοσπαστική πολιτική ατζέντα, που υποσχόταν ρήξη με το παρελθόν, δίνοντας φωνή στους «μη προνομιούχους» και προσφέροντας μια ελπίδα για κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα.

Το κόμμα έκανε την πρώτη του σημαντική εμφάνιση στις εκλογές του 1974, αποσπώντας το 13,58% των ψήφων. Ωστόσο, ήταν οι εκλογές του 1981 που σφράγισαν την πολιτική άνοδο του ΠΑΣΟΚ, με τον Ανδρέα Παπανδρέου να κερδίζει με το εντυπωσιακό 48%, σχηματίζοντας την πρώτη σοσιαλιστική κυβέρνηση στην ιστορία της Ελλάδας.

Ποιοι στελέχωσαν το ΠΑΣΟΚ τις πρώτες ημέρες του

Τις ημέρες που είχαν ακολουθήσει την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, η χώρα «έψαχνε τα πατήματά της» στο πολιτικό σκηνικό με το ΠΑΣΟΚ να έρχεται να καλύψει μία «σοσιαλιστική ανάγκη».

Για να δημιουργηθεί ο κεντροαριστερός (τότε αριστερός) πυλώνας συγκεντρώθηκαν πολιτικοί από τρεις κατηγορίες, όπως τους κατέταξε στο βιβλίο του «ΠΑΣΟΚ Δομή, εσωκομματικές κρίσεις και συγκέντρωση εξουσίας» ο καθηγητής πολιτικής επιστήμης Μιχάλης Σπουρδαλάκης.

Αν και η κατάταξη του καθηγητή δεν είναι αποδεκτή από όλους σε γενικές γραμμές περικλείει την ουσία των διαφορετικών φραξιών που συγκεντρώθηκαν κάτω από τον… πράσινο ήλιο του ΠΑΣΟΚ και έχουν ως εξής:

Οι αριστεροί σοσιαλιστές: Αυτή την ομάδα αποτέλεσαν μέλη του Π.Α.Κ., νεολαίοι που πρωταγωνίστησαν στον αντιχουντικό αγώνα και την εξέγερση του Πολυτεχνείου, πρώην μέλη του Ε.Α.Μ. και του Ε.Λ.Α.Σ. και γενικότερα οι μεγάλες ριζοσπαστικοποιημένες μάζες που συγκροτούσαν την κομματική βάση του ΠΑΣΟΚ. Η πιο καθαρά σοσιαλιστική ομάδα μέσα στο ΠΑΣΟΚ αποκαλούταν «η Αριστερά της Αριστεράς». Πίστευαν γενικά στον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας, στην εθνικοποίηση των μεγάλων επιχειρήσεων, στο τέλος της εξάρτησης της χώρας από τις ΗΠΑ, στην παραδειγματική τιμωρία των χουντικών και σε μία εξωστρεφή εξωτερική πολιτική

Οι εκσυγχρονιστές ή μεταρρυθμιστές σοσιαλδημοκράτες: Στελέχη όπως ο Κώστας Σημίτης. Ακαδημαϊκοί, δημοσιογράφοι και διανοούμενοι, ανήκαν στα μεσαία και ανώτερα στρώματα. Πίστευαν στον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της Ελλάδας και σε μία γενικά μετριοπαθή και σοσιαλδημοκρατική πολιτική.

Οι «παλαιοκομματικοί» ή παλαιοί βενιζελικοί και παλαιοί φιλελεύθεροι: Στελέχη όπως ο Μένιος Κουτσόγιωργας. Κεντρογενείς με σημεία αναφοράς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Νικόλαο Πλαστήρα και τον Γεώργιο Παπανδρέου. Φανατικά αντι-δεξιοί αλλά και αντικομμουνιστές, είχαν μεγάλες ικανότητες στην απόκτηση και διατήρηση της εξουσίας. Γίνονταν συνεχώς στόχος κριτικής για λαϊκισμό (από τους εκσυγχρονιστές) και για πολιτικαντισμό (από τους αριστερούς), όμως χωρίς αυτούς πολύ δύσκολα θα έφτανε το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία.

Ως το 2012, όταν το προσπέρασε εκλογικά ο ΣΥΡΙΖΑ, το ΠΑΣΟΚ ήταν ο ένας από τους πυλώνες του μεταπολιτευτικού δικομματισμού: κυβέρνησε αυτοδύναμα ή συμμετείχε στην κυβέρνηση για 23 χρόνια από τα 50 της Μεταπολίτευσης, πρωταγωνιστώντας σε κάποιες από τις εμβληματικές μεταρρυθμίσεις που άλλαξαν την Ελλάδα σε όλα τα πεδία. 
Σήμερα, το ΠΑΣΟΚ είναι μπροστά σε εκλογή ηγεσίας, καθώς δεν κατόρθωσε να επανέλθει στην δεύτερη θέση στις ευρωεκλογές. Παρά το γεγονός ότι μείωσε κατά πολύ την απόσταση με τον ΣΥΡΙΖΑ, έμεινε στην τρίτη θέση υπό την ηγεσία του Νίκου Ανδρουλάκη. Η επέτειος της 3ης του Σεπτέμβρη είναι μία ευκαιρία για απολογισμούς δεν έχουν να κάνουν αποκλειστικά με το παρελθόν, αλλά και με το μέλλον… 

Ο δρόμος προς την εξουσία

Το ΠΑ.ΣΟ.Κ. συμμετείχε για πρώτη φορά στις εθνικές εκλογές του 1974, αποσπώντας ποσοστό 13,58%, που μεταφράστηκε στην ανάδειξη 13 βουλευτών.

Την εκλογική επιτυχία ακολούθησε μία τάση εσωστρέφειας και εκκαθαρίσεως των αντιφρονούντων στοιχείων. Την άνοιξη του 1975 διαγράφτηκε από το κόμμα μία ομάδα τροτσκιστών, η οποία ίδρυσε αργότερα την τροτσκιστική οργάνωση Ξεκίνημα, ενώ ακολούθησε και η διαγραφή των περισσότερων στελεχών που προέρχονταν από τη Δημοκρατική Άμυνα. Μεταξύ αυτών ήταν και οι Νίκος Κωνσταντόπουλος και Σάκης Καράγιωργας, οι οποίοι ίδρυσαν μετέπειτα τη Σοσιαλιστική Πορεία.

Στις βουλευτικές εκλογές του 1977 το ΠΑ.ΣΟ.Κ. διπλασίασε το ποσοστό του και εξέλεξε 93 βουλευτές, καταλαμβάνοντας τη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης.

Τα χρόνια της απόλυτης δόξας του ΠΑΣΟΚ, δεν άργησαν. Το 1981, το ΠΑΣΟΚ γίνεται η πρώτη αριστερή κυβέρνηση της χώρας.

Αφήνει μια βαριά κληρονομιά στον τόπο, όμως τη δεκαετία του 2010, η εποχή της οικονομικής κρίσης, το βρίσκει λαβωμένο.

Οι εκλογές το έφεραν αντιμέτωπο με μια άνευ προηγούμενου απαξίωση. Ίσως το μόνο κόμμα που πλήρωσε τόσο ακριβά την οικονομική κρίση. Πλέον το ΠΑΣΟΚ συνεχίζει, ως βασική συνιστώσα, μέσα από τις γραμμές του Κινήματος Αλλαγής, ενώ η φετινή επέτειος, θα γιορταστεί στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού με περιορισμό αριθμό προσκεκλημένων και φέτος λόγω της πανδημίας.